تمامی اموال، حقوق و دیون متوفی به صورت قهری به وراث وی منتقل می گردد. شرط چنین انتقالی، فوت شخص متوفی می باشد. در این انتقال، اراده اشخاص بی تاثیر است و انتقال به موجب قانون صورت می گیرد.

دو عامل وجود دارد که موجب پیدایش رابطه توارث بین دو شخص میگردد به این شکل که در صورت فوت هر یک از آن ها دیگری از وی ارث می برد موجبات ارث عبارتند از نسب و سبب.

حجب در لغت به معنی منع و پوشاندن است. بین حجب در ارث و منع از ارث رابطه عموم و خصوص مطلق وجود دارد؛ یعنی هر حجبی منع است، ولی هر منعی ناشی از حجب نیست.

حجب در اصطلاح حقوقی یعنی اینکه برخی از وراث برخی دیگر را از ارث محروم نمایند یا آن که سبب گردند تا برخی دیگر سهم کمتر خود را از ارث ببرند و سبب نقص آن سهم آنان گردند؛ بنابراین معنی حجب محروم کردن شخصی که مستحق ارث می باشد از ارث و یا محروم کردن وی از سهم بیشتراست.
 همین حالا در «وصیت ساز» عضو شوید و وصیت نامه خود را آنلاین و رایگان تنظیم کنید. برای شروع اینجا کلیک کنید.

اقسام حجب

همان طور که از تعریف واژه حجب بر می آید این واژه بر دو قسم است قسمت اول حجب حرمانی و قسمت دوم حجب نقصانی.

به موجب ماده 887 قانون مدنی حجب بر دو قسم است:

 حجب بر دو قسم است:

قسمت اول آن که وارث از اصل ارث محروم می گردند مثل برادرزاده که به واسطه بودن برادر یا خواهر متوفی از ارث محروم میشود یا برادر ابی که با بودن برادر ابوینی از ارث محروم می گردد. قسمت دوم آن است که فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می گردد مثل تنزل حصه شوهر از نصف به ربع در صورتی که برای زوجه اولاد باشد و همچنین تنزل حصه زن از ربع به ثمن در صورتی که برای زوج او اول آزاد باشد”.

حجب حرمانی آن است که وارث از اصل ارث محروم می شود؛ و حجب نقصانی یا حجب از بعض از ارث یعنی فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می شود یعنی وارث سهم کمتر خود را می برد و به واسطه حجب از بردن ارث بیشتر محروم می شود.

حجب از اصل ارث را حجب حرمانی و حجب از بعضی از ارث را حجب نقصانی می نامند.

اگر با وجود اولاد نوه ارث نبرد در این فرض اولاد حاجب حرمانی نوه محسوب می گردند و اگر وجود اولاد موجب تنزل سهم زوج شود در این فرد از اولاد حاجب نقصانی محسوب می گردند.

مثال دیگری که در این مورد می توان زد این است که سهم ارث دختر تنها یک دوم و دختران متعدد دو سوم می باشد بنابراین در صورتی که دختر ها دو نفر باشند هر یک از آن ها را می توان حاجب نقصانی دیگری معرفی کرد که فرض هر یک از ایشان از یک دوم به یک سوم کاهش می یابد، زیرا سهم دختر و دختر ها در صورت نبودن اولاد پسر برای متوفی در هر حال نسبت معینی از ترکه است.

ضابطه حجب و قاعده الاقرب

“ضابطه حجب از اصل ارث و رعایت اقربیت میت است بنابراین هر طبقه از وراث طبقه بعد را از ارث محروم می نمایند مگر در مورد ماده 936 و موردی که وارث دورتر بتواند به سمت قایم مقامی ارث ببرد که در این صورت هر دو ارث می برند”

در خصوص این ماده باید به نکاتی دقت نمود. حکم ماده 888 قانون مدنی بیانگر قاعده “الاقرب یمنع الابعد” یا قاعده “تقدم خویشاوند نزدیکتر و منع از وراث خویشان دورتر” است که به موجب آن نه تنها طبقه نزدیکتر مانع ارث بردن طبقه دورتر است، بلکه درجه نزدیکتر در همان طبقه نیز مانع ارث بردن درجه دورتر میشود.

مثلاً زمانی که شخص متوفی دارای اولاد و خواهر و برادر می باشد وجود اولاد در طبقه اول سبب می گردد تا خواهر و برادر میت از او ارث نبرند بنابراین طبقه اول مانع ارث بری طبقه دوم می گردد و در صورتی که متوفی دارای اولاد و نوه باشد، وجود اولاد مانع ارث بری فرزندان اولاد که در اصطلاح به آن ها نوه گفته می شود خواهد بود. چنین مانعی به دلیل وجود اولاد در درجه قبل از درجه نوه است. چرا که اولاد در درجه اول از طبقه اول طبقات ارث قرار دارند در حالیکه نوه ها در درجه دوم از طبقه اول می باشند.

استثنای قاعده الاقرب فالاقرب

مفهوم حجبحکم ماده 888 قانون مدنی امری می باشد و توافق بر خلاف آن بی اثر است.

نکته دیگر در خصوص این ماده این است که همانگونه که قایم مقامی وارثان طرفین عقد استثنا بر اصل نسبی بودن اثر قرارداد محسوب نمی شود قایم مقامی اولاد وارث نیز استثنا و قاعده تقدم وارث نزدیکتر نیست پس بر خلاف ظاهر ماده تنها استثنای واقعی این قاعده تقدم پسر عموی ابوینی بر عموی ابی در فرض انحصار وراثت به این دو است.

ماده 936 قانون مدنی در این باره بیان می دارد که:

اگر متوفی فقط یک پسر عموی ابوینی و یک عموی ابی داشته باشد، در چنین حالتی با اینکه عموی ابی در درجه قبل از درجه پسر عموی ابوینی قرار دارد باز پسر عموی ابوینی از متوفی ارث خواهد برد نه عموی ابی.

قایم مقامی منوط است به اینکه اولاً از صنف نسلی که بی واسطه به متوفی می رسد کسی زنده نباشد و ثانیاً اینکه نسل واسطه خودش به سبب زنا و لعان ممنوع الارث نباشند ثالثاً این که قایم مقام نباید ممنوع الارث باشد و رابعاً نسل واسطه باید پیش از متوفی فوت کرده باشد.

سهمی که قایم مقامان می برند همان سهم نسل واسطه خواهد بود پس اگر پدری که یک پسر و یک دختر دارد، پس از فوت دو فرزندش بمیرد و از پسر یک دختر و از دختر یک پسر باقی مانده باشد نوه دختر، چون به حساب پدرش ارث میبرد دو سهم و پسر، چون به حساب مادرش ارث می برد یک سهم می برد؛ در حالی که اگر جنسیت نوادگان ملاک قرار می گرفت نتیجه برعکس می شد توجه نمایید که با اینکه قایم مقام ها ارث را به حساب نسل واسطه می برند، ولی این سهم را به نام خودشان می برند در نتیجه این سهم از دسترس طلبکاران و وصایای نسل واسطه در امان است.

موارد حجب حرمانی

مواردی که در آن شخصی سبب محروم شدن شخص دیگر از اصل ارث می شود از این قرار است:

1. در بین خویشاوندان نسبی تا زمانی که از طبقه اول شخصی وجود داشته باشد، وراث طبقه دوم ارث نمی برند و همین طور تا از وراث طبقه دوم شخصی باشد به طبقه سوم ارث نمی رسد.

2. در هر طبقه درجه نزدیک تر درجه دورتر را از ارث محروم می کند. برای مثال با بودن برادر متوفی برادر زادگان او ارث نمی برند و با بودن فرزندان متوفی نوادگان او ارث نخواهند برد. توجه کنید که درجه نزدیکتر در صورتی درجه دورتر را از ارث محروم می کند که در یک دسته باشند.

برای مثال در صورتی که متوفی پدر و مادر و نوادگان داشته باشد با اینکه پدر و مادر درجه اول از طبقه اول هستند و نوادگان متوفی درجه دوم از طبقه اول می باشند، اما همه آن ها ارث می برند و پدر و مادر نوادگان را از ارث محروم نمی کند، زیرا پدر و مادر در دسته ای غیر از نوادگان متوفی می گنجند همچنین اگر متوفی اجداد و جدات داشته باشد، ولی خواهران و برادران او فوت کرده باشند و فقط فرزندان خواهر و برادر داشته باشد با اینکه فرزندان خواهران و برادران درجه دوم از طبقه دوم اند و اجداد و جدات درجه اول از طبقه دوم می باشد، ولی با این وجود اجداد و جدات فرزندان خواهران و برادران را از ارث محروم نمی کند، زیرا اجداد و جدات در دسته غیر از خواهران و برادران و فرزندان ایشان می گنجند.

3. خویشاوندان ابی با بودن خویشاوندان ابوینی از ارث محروم می شوند و اگر خویشاوندان ابوینی نباشند خویشاوندان ابی سهم آنان را می برند مثلا اگر متوفی خواهران و برادران ابوینی و خواهران و برادران ابی و همچنین خواهران و برادران امی داشته باشد هم خواهران و برادران ابوینی ارث می برند و هم خواهران و برادران امی که همان کلاله امی نامیده می شود، ولی به دلیل وجود خواهران و برادران ابوینی خواهران و برادران ابی از ارث محروم می شوند.

شش دسته از وراث به هیچ وجه دچار حجب حرمانی نمی گردند که عبارت هستند از پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه.

موارد حجب نقصانی 

ماده 892 قانون مدنی: ” حجب از بعض فرض در موارد ذیل است:

وقتی که برای میت اولاد یا اولاد اولاد باشد. در این صورت ابوین میت از بردن بیش از یک ثلث محروم می شوند مگر در مورد ماده 908 و 909 که ممکن است هر یک از ابوین به عنوان قرابت یا رد بیش از یک سدس ببرد همچنین زوج از بردن بیش از یک ربع و زوجه از بردن بیش از یک ثمن محروم میشود.

وقتی که برای میت چند برادر یا خواهر باشد در این صورت مادر میت از بردن بیش از یک سدس محروم می شود مشروط بر اینکه: 1- لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند. 2- پدر آن ها زنده باشد. 3- از ارث محروم نباشند مگر به سبب قتل. 4- ابوینی یا ابی تنها باشند. ”

بنابراین این ماده موارد حجب نقصانی عبارت است از:

1. کاهش سهم زوج از نصف به یک چهارم در صورتی که همسر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از همان مرد باشد یا از شوهر سابق زن.

2. کاهش سهم زوجه از یک چهارم به یک هشتم در صورتی که شوهر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از آن زن باشد یا از زنی دیگر.

3.  کاهش سهم مادر متوفی از یک سوم به یک ششم در صورتی که متوفی اولاد داشته باشد.

وقتی برای متوفی برادران و خواهرانی با شروط زیر جمع باشد، مادر متوفی از بردن بیش از یک ششم ترکه به هر نحوی محروم می شود حتی اگر به رد باشد. این حالت در صورتی رخ می دهد که این شروط با یکدیگر جمع باشد اول اینکه باید لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند دوم اینکه باید پدر آن ها زنده باشد سوم باید از ارث ممنوع نباشند؛ مگر به دلیل قتل یعنی کافر نباشند و ولد زنا نباشند و مورد لعان از جانب پدرشان قرار نگرفته باشند و چهارم اینکه برادران و خواهران ابوینی یا ابی تنها باشند. در صورتی که زنده بودن برادر و خواهر مشغول باشد یا با متوفی هم زمان فوت کنند حاجب مادر نمی شوند.

نتیجه

منظور از حجب در مبحث ارث محروم شدن به طور ناقص یا کامل بعضی از وراث از ارث می باشد. حجب نقصانی حالتی است که وراث، ارث می برند، اما با وجود شرایطی ارث آن ها به حالت کمتر تنزل پیدا میکند. منظور از حجب حرمانی حالتی است که با وجود بعضی از وراث طبقه بعدی ارث نمی برند مثلا با وجود اولاد، اخوال میت ارث نمی برند.

در صورتی که برادر یا خواهری در زمان مرگ متوفی در شکم مادر باشد و بعد زنده متولد گردد حاجب مادر می شود و تقسیم ترکه باید تا زمان ولادت متوقف شود.

منبع: خبرگزاری صدا و سیما [لینک]