وصیت نامه سندی است که به موجب آن، فرد برای امور شرعی، شخصی و مالی خود پس از فوت تعیین تکلیف می کند. اگر چه نوشتن وصیت نامه در بین مسلمانان مستحب به شمار می رود اما اگر فرد بخواهد برای امور پس از مرگش وصیت نامه تنظیم کند، لازم است تا از شرایط قانونی تنظیم وصیت نامه آگاه باشد تا وصیت وی مطابق با قانون، قابل اجرا باشد.
ماده 825 قانون مدنی: «وصیت بر دو قسم است: تملیکی و عهدی.»
بر خلاف تصور غالب که وصیت را فقط حالتی می داند که فردی مالی را برای دیگری وصیت کند و بعد از خود باقی بگذارد، حالت دیگری هم دارد. در عالم حقوق معمولا از وصیت تملیکی به عنوان «وصیت» و از وصیت عهدی با عنوان «وصایت» یاد می شود.
وصیت تملیکی چیست ؟
بر اساس ماده 826 قانون مدنی: « وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند.»
وصیت تملیکی یک عقد و مانند سایر عقود نیازمند ایجاب و قبول است. بنابر این صرف این که فردی (موصی) وصیت کند که بعد از فوتش عین یا منفعتی از اموالش به فرد دیگر (موصی له) تملیک شود، کفایت نمی کند. در این نوع از وصیت، طرف وصیت (موصی له) باید پس از فوت وصیت کننده (موصی) وصیت را قبول کند.
وصیتِ عهدی در ماده 826 قانون مدنی به این صورت تعریف شده است:
«وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مامور می نماید. وصیت کننده موصی، کسی که وصیت تملیکی به نفع او شده است موصی له، مورد وصیت موصی به، کسی که به موجب وصیت عهدی ولی بر مورد ثلث یا بر صغیر قرار داده می شود وصی نامیده می شود. »
در وصیت عهدی برخلاف وصیت تملیکی، فرد مالک چیزی نمی شود بلکه اداره ٔ اموال یا اموری به او واگذار می شود. در این حالت، وصیت کننده (موصی) می تواند یک یا چند نفر را به عنوان طرف وصیت (وصی) مشخص کند. در چنین حالتی این افراد (اوصیا) باید به صورت جمعی عمل کنند مگر این که موصی تصریح کرده باشد که هر یک مستقلا عمل کنند.
ماده 834 قانون مدنی : « در وصیت عهدی قبول شرط نیست لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد گر چه جاهل بر وصایت بوده باشد.»
در وصیت عهدی قبول شرط نیست. اما وصی می تواند در زمان حیات موصی، وصایت را رد کند و اگر در این زمان رد نکرد بعد از فوت چنین حقی ندارد حتی اگر از وصیت بی خبر باشد.
وصیت نامه بر 3 نوع است :
در وصیت خودنوشت، وصیت کننده باید تمام متن وصیت را به خط خود نوشته باشد تا در دادگاه اعتبار قانونی داشته باشد. به همین دلیل شخص بی سواد یا شخصی که به سبب فقدان بینایی، توانایی نوشتن ندارد نمی تواند وصیت خودنوشت تنظیم کند. و در نگارش چنین وصیت نامه ای امکان وکالت دادن به شخص دیگری وجود ندارد.
وصیت کننده حتما باید تاریخ روز، ماه و سال را به خط خود در وصیت نامه درج کند تا چنانچه وصیت نامه های متعددی از او موجود بود، آخرین نسخه ی وصیت نامه مشخص باشد زیرا آخرین اراده و فقط آخرین وصیت نامه ی وصیت کننده دارای اعتبار است.
اگر وصیت کننده در حضور مامور وصیت نامه ی خویش را امضا کند در صورت لزوم می تواند به عنوان یک سند رسمی تلقی شود و ارزش آن را داشته باشد.
طبق قوانین امور حسبی کسی که سواد ندارد، نمی تواند وصیت نامه خودنوشت و سری را بنویسد.
وصیت نامه ی سری برخلاف وصیت خودنوشت به خط هرکسی می تواند باشد اما در نهایت حتما باید به امضای شخص وصیت کننده برسد و طبق قانون باید به اداره ی ثبت محل اقامت وصیت کننده یا در مکانی که آیین نامه ی وزارت دادگستری تعیین می کند به امانت سپرده شود.
کسانی که قادر به صحبت نیستند نیز از تنظیم وصیت نامه سری معذور هستند.
نوشتن وصیت نامه ی رسمی به مانند دیگر اسنادی است که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می شوند و حتی افرادی که توانایی خواندن و نوشتن ندارند نیز می توانند از این نوع وصیت نامه استفاده کنند.
به دلیل ثبت وصیت نامه ی رسمی در دفاتر اسناد رسمی، نگرانی های ناشی از مفقود شدن یا از بین بردن وصیت نامه از میان می رود.
یکی از تشریفات تنظیم وصیت نامه کتبی بودن آن است اما در موارد اضطراری مثل جنگ و زلزله که نمی توان تشریفات نوشتن وصیت نامه را رعایت کرد، شخص می تواند در حضور دو شاهد به طور شفاهی وصیت کند و یکی از شاهدان باید مفاد وصیت را با تاریخ روز و ماه و سال تنظیم کند و به حضور حضار برساند اما اگر وصیت کننده تا زمان عادی شدن شرایط محیط در قید حیات باشد، باید وصیت نامه ی خویش را با تشریفات صحیح قانونی تنظیم کند.
مورد وصیت باید مشروع باشد. وصیت کردن برای موضوعاتی مثل مواد مخدر باطل است زیرا چیزی که وصیت می شود بایستی منفعت عقلایی و ارزش مادی داشته باشد و غیرمشروع نباشد مثل وصیت کردن یک قطعه زمین. وصیت کردن برای مشروبات الکلی نیز به دلیل غیر مشروع بودن شان باطل است.
آنچه وصیت می شود باید قابلیت نقل و انتقال و معامله داشته باشد، طبق این قاعده نمی توان اموال عمومی و موقوف را مورد وصیت قرار داد.
وصیت کننده نمی تواند مال دیگری را حتی اگر با اجازه ی آن شخص باشد، موضوع وصیت قرار بدهد زیرا وصیت کننده باید مالک آن چیزی باشد که وصیت می کند.
مالی را که در آینده به وجود می آید می توان وصیت نمود. مثلا میوه ی درختی را که بعدا ثمره می دهد را می شود وصیت کرد.
وصیت کننده باید دارای کمال (عقل و بلوغ) باشد و از روی اختیار وصیت کند. وصیت شخص مُکره صحیح نیست.
در تنظیم وصیت نامه شخص باید بداند که بعضی از واجبات را مانند حج واجب شده و بدهکاری حقوقی همچون خمس و زکات و مظالم، که ادا کردن آنها واجب است باید از اصل مال پرداخت شود.
ماده 830 قانون مدنی: « نسبت به موصی له رد یا قبول وصیت بعد از فوت موصی معتبر است بنابراین اگر موصی له قبل از فوت موصی وصیت را رد کرده باشد بعد از فوت میتواند آن را قبول کند و اگر بعد از فوت آن را قبول و موصی به را قبض کرد دیگر نمیتواند آن را رد کند لیکن اگر قبل از فوت قبول کرده باشد بعد از فوت قبول ثانوی لازم نیست.»
زمان قبول وصیت اهمیت دارد. تا زمانی که موصی در قید حیات است می تواند از وصیت خود رجوع کند. حتی اگر موصی له آن را قبول کرده باشد.
ماده 829 قانون مدنی: « قبول موصی له قبل از فوت موصی موثر نیست و موصی می تواند از وصیت خود رجوع کند حتی در صورتی که موصی له موصی به را قبض کرده باشد.»
اگر طرف وصیت پیش از فوت موصی وصیت را رد کرده باشد، پس از فوت می تواند آن را قبول کند. اما اگر بعد از فوت موصی آن را رد کرد، دیگر حق ندارد قبول کند چون با رد اون، وصیت ساقط شده است و دیگر چیزی برای قبول باقی نمانده است. موصی له می تواند فقط قسمتی از وصیت را بپذیرد، الزامی در پذیرش تمام آن نیست.
ماده 839 قانون مدنی :« اگر موصی ثانیاً وصیتی بر خلاف وصیت اول نماید وصیت دوم صحیح است.»
آنچه در وصیت اهمیت دارد، عمل به آخرین اراده ٔ وصیت کننده است. اخلاق حکم می کند که آخرین خواسته ٔ فردی که دیگر در بین ما نیست، مورد عمل قرار بگیرد. به همین دلیل اگر وصیت کننده یک بار وصیت کند و پس از آن وصیت دیگری انجام دهد، بر اساس ماده ٔ 839 قانون مدنی، وصیت دومِ فرد به عنوان آخرین اراده ٔ او ملاک عمل خواهد بود.
ماده 831 قانون مدنی :« اگر موصی له صغیر یا مجنون باشد رد یا قبول وصیت با ولی خواهد بود.»
امکان این که صغیر و مجنون هم طرف وصیت قرار بگیرند وجود دارد. اما از آن جا که این افراد اهلیت ندارند، قبول یا رد وصیت باید از طرف ولیِ آن ها صورت بگیرد.
ماده 833 قانون مدنی :« ورثه ی موصی نمی تواند در موصی به تصرف کند مادام که موصی له رد یا قبول خود را به آن ها اعلام نکرده است. اگر تاخیر این اعلام موجب تضرر ورثه باشد حاکم موصی له را مجبور می کند که تصمیم خود را معین نماید.»
طرف وصیت می تواند هر کسی باشد، حتی اگر جزء ورثه ٔ موصی نباشد. وقتی موصی نسبت به اموال خود وصیت انجام می دهد، بعد از فوت او، ورثه تا زمانی که موصی له قبول یا رد خود را نسبت به وصیت اعلام نکرده است، حق تصرف در اموال میت را ندارند. ابتدا باید حق موصی له از اموال میت داده شود و پس از آن تقسیم سهم ورثه صورت بگیرد.
بر اساس این ماده «ا گر تاخیر اعلام (قبول یا رد) موجب تضرر ورثه باشد، حاکم (دادستان) موصی له را مجبور می کند که تصمیم خود را معین نماید».
ماده 836 قانون مدنی :« هر گاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگر از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب گردد و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هر گاه اتفاقاً منتهی به موت نشد وصیت نافذ خواهد بود.»
اگر فردی به قصد خودکشی به خود آسیب برساند و عملی انجام دهد که معمولا به فوت منجر می شود و پس از انجام این عمل وصیت کند، و به دلیل همان آسیب فوت کند، این وصیت مورد قبول نیست. اما اگر این آسیب منجر به فوت فرد نشود، این وصیت نافذ خواهد بود.
ماده 837 قانون مدنی :« اگر کسی به موجب وصیت، یک یا چند نفر از ورثه ی خود را از ارث محروم کند وصیت مزبور نافذ نیست.»
همه ٔ ما ممکن است مواردی را دیده باشیم که فردی به یکی از نزدیکان خود گفته باشد «از ارث محرومت می کنم».
وصیت کننده نمی تواند وراث را از همه ی ارث محروم کند؛ شخص وصیت کننده نمی تواند تمام اموال خود را به یک نفر ببخشد یا یک یا چند نفر از وراث خود را از ارث محروم کند و اگر چنین کاری انجام دهد وصیت نامه ی وی فقط تا ثلث اموالش صحیح و نافذ است.
در عالم حقوق امکان انجام چنین کاری وجود ندارد. هیچ کس نمی تواند به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه ٔ خود را از ارث محروم کند. بر اساس ماده 837 قانون مدنی چنین وصیتی صحیح نیست.
در وصیت نامه موصی نمی تواند کسی را از ارث محروم کند اما نکته مهم این است که ابتدا باید بدهی موصی تسویه شود و مابقی اموال در بین وراث تقسیم می شود.
گاهی وراث وصیت نامه خودنوشت را انکار می کنند که برای رسیدگی به این ادعا باید به دادگاه حقوقی مراجعه کنند و رسیدگی به آن باید با تشریفات صورت گیرد. این در حالی است که اگر افراد وصیت نامه رسمی را قبول نداشته باشند باید با ادعای جعل آن به دادگاه مراجعه کنند.
ارث یکی از راه های حلال مالکیت در اسلام و مورد توجه خداوند است. حقوق ورثه از نظر قانون و اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است و به همین دلیل سعی شده راه های سلب این حق تا حد ممکن بسته شود. یکی از راه هایی که ممکن است ورثه را از حقشان محروم کند، وصیت به تمام اموال است.
به همین دلیل در ماده 843 قانون مدنی ذکر شده :« وصیت به زیاده بر ثلثِ ترکه نافذ نیست، مگر به اجازه ٔ وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است».
منظور از ثلثِ ترکه در این ماده، منظور یک سومِ اموالی است که در زمانِ فوت وصیت کننده به او تعلق دارد.
در ماده فوق عبارت «نافذ نیست» قید شده است. عدم نفوذ در حقوق به این معناست که امر حقوقی به طور کامل محقق نشده است، اما باطل هم نیست و نیاز به یک ویژگی تکمیلی دارد تا به طور کامل محقق شود. اگر وصیت کننده نسب به بیشتر از یک سوم از اموال خود وصیت کند، این وصیت به شرطی صحیح است که ورثه میزان اضافه بر ثلث را اجازه کنند.
ممکن است وصیت کننده مال مشخصی را به عنوان مورد وصیت مقرر کرده باشد. در این حالت قیمت آن مال محاسبه می شود و اگر قیمت آن بیش از یک سوم ترکه ٔ میت باشد، به میزان یک سوم از قیمت متعلق به طرف وصیت (موصی) و بقیه متعلق به ورثه است.
ماده 850 قانون مدنی :« موصی له باید موجود باشد و بتواند مالک چیزی بشود که برای او وصیت شده است.»
در ماده ی 850 قانون مدنی بیان شده که موصی له (طرف وصیت) باید موجود باشد. جنین اگر در حین وصیت موجود باشد، وصیت صحیح است.
ماده851 قانون مدنی : «وصیت برای حمل صحیح است لیکن تملک او منوط است بر این که زنده متولد شود.»
حمل در این ماده به منظور جنین است. همان طور که ارث جین در صورت زنده به دنیا آمدن صحیح است وصیت برای جنین نیز صحیح است اما تملیک مال مورد وصیت توسط او، مشروط به این است که زنده به دنیا بیاید.
ماده 856 قانون مدنی :« صغیر را می توان به اتفاق یک نفر کبیر وصی قرار داد. در این صورت اجرای وصایا با کبیر خواهد بود تا موقع بلوغ و رشد صغیر.»
بر اساس ماده فوق صغیر را می توان به همراه یک کبیر وصی قرار داد. وصایا را کبیر تا زمانی که صغیر به رشد و بلوغ برسد، انجام خواهد داد.
وصی نسبت به آنچه در دست دارد در حکم امین است و تا زمانی که تعدی یا تفریط نکند نسبت به اموال مسیول نخواهد بود. وصی باید طبق وصایای موصی عمل کند در غیر این صورت ضامن است و عزل می شود. با اهمیت بیشتر به نهاد وصیت، شاید بتوانیم هم به یکی از سفارش های خداوند به درستی عمل کنیم، هم نسبت به زمانی که در قید حیات نیستیم، آرامش خیال بیشتری داشته باشیم.
برای این که یک وصیت نامه معتبر باشد، این موارد ضروری است:
وصیت نامه شما سند بسیار مهمی است که معمولا تهیه حرفه ای آن هزینه بر نیست. اگر شما یک وصیت نامه ندارید، بهتر است که با یک وکیل مشورت کنید.
منبع: کتاب حقوق مدنی (شفعه،وصیت،ارث) | نویسنده : دکتر ناصر کاتوزیان
دنبال کردن ما در شبکه های اجتماعی
